فصل اول. ۴
اهمیت جایگاه تحقیق حاضر. ۴
الف) تعریف و تبیین موضوع : ۴
ب (اهداف تحقیق : ۶
پ) ضرورتهای تحقیق : ۷
ت)پیشینه موضوع : ۷
ث (فرضیه ها یا سؤالات اصلی و فرعی : ۹
سؤالات کلی (اصلی): ۹
سؤالات فرعی : ۹
فصل دوم. ۱۱
اولین مرکز جهانی برای عبادت ۱۱

الف) علل شرافت کعبه بر بیت المقدس. ۲۱
ب) چگونگی کشف خانه خدا توسط ابراهیم : ۱۶
پ) آداب دخول کعبه:« أن لا تشرک بی شیئاً و.». ۱۷
ت) حکم نماز خواندن در کعبه:« والقائمین و الرکع و السجود ». ۱۸
ث) چهار عمل برای زائران خانه خدا:(للطائفین و القائمین و الرکع السجود) ۱۹
فصل سوم. ۲۰
وجوب حج ۲۰
الف)اهمیت و فضیلت حج:(و لله علی الناس حج البیت) ۲۰
ب)قلمرو وجوب حج : ۲۴
پ)شرایط وجوب حج : ” من استطاع إلیه سبیلاً “. ۲۵
وجوب حج و عمره : ۲۷
الف)ضرورت اخلاص در حج : ” و اتموا الحج و العمره لله “. ۲۷
ب)احکام محصور و مصدود : ” فإن أُحْصِرْتم فما استیسَرَ من الهدی ”   ۲۹
پ)حرمت سر تراشیدن برای محصور قبل از رسیدن قربانی به قربانگاه : ۰۳
ت)تقدم عمره بر حج در حج تمتع : ۳۰
ث)حلیت محرمات احرام پس از اتمام عمره تا شروع مناسک حج : ۱۳
ج)همگانی بودن حج ۳۲
چ)آفات ترک حج : ۳۲
محورهای کلی اعمال حج: ۳۴
۱- عنصر زمان۳۴ 
۲-عنصر مکان ۳۵
ماه های حرام مایه قوام انسانها: ۳۷
فصل اول. ۳۹
فلسفه ی احکام حج از دیدگاه آیات و روایات ۳۹
فلسفه حج از دیدگاه امام علی ( علیه السلام )  در نهج البلاغه : ۴۵
الف ) فلسفه و ره آورد حج : ۴۵
ب ) فلسفه حج: ۴۶
پ ) وصیت امام علی ( علیه السلام )  به امام حسن و امام حسین ( علیه السلام )  پس از ضربت خوردن آن حضرت : ۴۶
ت ) رسیدگی به امور حاجیان در مراسم حج : ۴۶
سفارش به رفع نیازهای حجاج. ۴۹
ث ) حج در روایات رسیده از سایر ائمه معصومین ( علیهم السلام ) ۴۹
ج ) نتیجه گیری از احادیث : ۵۴
فصل دوم. ۵۴
فلسفه و اسرار عمیق حج : ۵۵
۱-بعد اخلاقی حج ۵۵
۲-بعد سیاسی . اجتماعی : ۶۰
۳-بعد فرهنگی   : ۶۳
۴-بعد اقتصادی حج : ۶۵
۵٫بعد حقوقی حج : ۶۹
۶٫اصول بین المللی حج : ۷۱
۷٫بعد جهانی حج :         . ۷۳
فصل اول. ۷۶
فلسفه اعمال و آداب حج ۷۶
اسرار اعمال حج : ۷۶
گستردگی مسائل و اسرار حج : ۷۶
چرا کعبه ، کعبه است ؟ ۷۷
غسل احرام ؛ شستشوی گناهان : ۸۰
جامه احرام ، جامه طاعت : ۸۱
تلبیه. ۸۳
محرمات احرام : ۸۸
نظارت مستقیم خداوند بر اعمال حج : ۹۱
اشواط سبعه : ۹۴
حجرالاسود : ۹۶
حجر و مقام : ۹۸
مقام ابراهیم : ۹۸
حجر اسماعیل : ۱۰۰
حطیم. ۰۰۱
ملتزم : ۱۰۰
مستجار : ۱۰۱
ارکان کعبه : ۱۰۱
آب زمزم ، جام طاعت : ۱۰۲
صفا و مروه : ۱۰۳
وجوب سعی میان صفا و مروه : ۱۰۴
اسرار عرفات : ۱۰۹
فضیلت و فلسفه عرفات : ۱۱۱
وجوب وقوفین : ۱۱۵
افاضه و کوچ به سوی مشعر : ۱۱۸
منی ، سرزمین رسیدن به آرزوها : ۱۱۹
رمی جمرات ؛ رمی هر شیطان و شیطنت : ۱۲۱
قربانی ؛ سربریدن آز و طمع : ۱۲۳
فلسفه قربانی : ۱۲۴
اهمیت قربانی : ۱۲۵
آداب قربانی : ۱۲۶
تکلیف گوشتهای قربانی : ۱۲۷
وجوب قربانی در حج تمتع. ۱۲۹
فصل دوم. ۱۳۳
حجّ مقبول : ۱۳۳
روح و جان کعبه ولایت است : ۱۳۴
حسن ختام. ۱۳۸
منابع و مآخذ. ۱۴۰
 

فلسفه و آداب حج از دیدگاه قرآن و سنت

 
چکیده:
 
حج ، به معنای قصد ، آهنگ و حرکت بوده که در اصطلاح به قصد زیارت خانه خدا ، اختصاص پیدا کرده است
هدف از این تحقیق و پژوهش ، بررسی فلسفه حج ، این واجب الهی ، از دیدگاه و منظر آیات قرآن کریم و روایات و سنت معصومین علیهم السلام می باشد و زمینه فلسفه و علل وجوب حج بیت الله الحرام و فلسفه آداب ومناسکی که در ایام و شرایط مخصوص بر زائر خانه خدا واجب می شود . بررسی و تحقیق فوق از نوع کتابخانه ای می باشد .
منابع مورد استفاده با استمداد اصلی از کلام الله مجید ؛ منابع دست اول از تفاسیر قدیم وجدیدو کتب روایی مختلف و متنوع ، نهج البلاغه ،. وکتب جدید در زمینه حج می باشد و در ضمن از بررسی بعضی از پایان نامه ها و مطالب مندرج در ماهنامه و روزنامه ها و نیز غفلت نشده است .

این پایان نامه شامل سه فصل می باشد:
در فصل اول به اثبات این که کعبه اولین مرکز جهانی برای عبادت است ، و سپس به علل وجوب حج و اهمیت و شرایط و . آن پرداخته شده است  .
* در فصل دوم فلسفه احکام حج از منظر آیات و روایات بیان شده و در نهایت حج را از منظر ابعاد اخلاقی ، سیاسی – اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی ، حقوقی ، جهانی بررسی و تبیین شده است.
* در فصل سوم فلسفه اعمال و آداب حج از احرام و تلبیه و طواف و سعی و عرفات و مشعر و منی و قربانی به طور مفصل از دیدگاه آیات و روایات بحث و توضیح داده شده است .
و در پایان شرایط حج مقبول و این که روح و جان کعبه ولایت است و حسن ختام پایان نامه خود را مزین به فرمایشات بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران امام خمینی قدس سره الشریف در خصوص اهمیت حج نموده ام.
حج به لحاظ تاریخی پیشینه بس ممتدی داردبه روایتی از زمان نزول آدم و حوا علیهما السلام بر کره خاکی که منزلگاه آن حضرت وعبادتگاه ایشان و حتی قبل از آن مطاف فرشتگان بوده است ، تخریب خانه خدا در زمان طوفان نوح و تجدید بنای آن توسط حضرت ابراهیم(ع ) یعنی ۴ هزار سال قبل بوده که به جرأت می توان گفت کعبه کهن ترین معبدی است که تاریخ بشر سراغ دارد و تا کنون جایگاه خود را حفظ کرده است و یکی از پر استقبالترین معابد جهان شمرده می شود .
حج ، همچون برنامه های دیگر اسلامی برای مبارزه با نفس و رویکرد به فلاح و رستگاری است و مناسک حج با پوشیدن لباس احرام و حرکت از میقات آغاز می شود ، زائر در شرایطی قرار می گیرد که بیش از ۲۰ عمل از جمله نگاه کردن به آیینه ، کشتن حشرات و حیوانات و . موجب کفاره و یا بطلان حج می شود . این محدودیت ها دقت او را نسبت به محیط پیرامون و همچنین وظایف وی را در قبال دیگران از جمله محیط طبیعی و محیط زیست تبیین می کند و هر یک از مناسک حج نوعی بصیرت را می طلبد که زائر خانه خدا با تأمل متوجه برنامه عظیم اسلام و آیین ابراهیمی می شود و بینش جدیدی پیدا می کند .
حج انسان را با طبیعت و فوق طبیعت ، فرهنگ جهانی و تجربه ملتهای گوناگون و میراث موحدانه ابراهیم (ع ) و اسماعیل(ع ) پیوند زده و اساس خانه را به عنوان واحد جامعه توحیدی تعریف و مشخص می کند که انسان چگونه از منیت خود فاصله بگیرد و چگونه یکرنگی خود را با طبقات اجتماع حفظ کند و چگونه مذبح نفسانیات ، شهوات و پرستش شیطان را در رمی جمرات به نمایش بگذارد و نشان دهد انسان موحد نمی تواند با ابلیس درون و برون سازش کند بلکه باید تکلیف خود را با تمام شیاطین روشن کند و به نظام مقدس روی آورد که حقیقت و پرستش ذات احدیت تحت لوای ولایت و اساس آن را شکل می دهد .
 
مقدمه:
 
حج ، وادی سیر و سلوک عرفانی و طور سینای عارفان ربانی است .
حج ، ضیافت خانه قدسی حضرت رحمان و گلشن با صفای کمال و تعالی انسان است
حج ، نشانه عبودیت مطلق و مظهری از فرشته سیرتی انسان است .
حج ، دریای ژرفی است از عارفان و عرفان ، معنویت ، تقدس ، روحانیت و ایمان
رشید الد ین میبدی می گوید : حج عوام نوعی است وحج خواص نوعی دیگر . حج عوام قصد کوی دوست است وحج خواص ، قصد روی دوست ، آن رفتن به سرای دوست و این رفتن برای دوست ، عوام به نفس رفتند ودر و دیوار دیدند خواص به جان رفتند ، گفتار و دیدار یافتند .
او که به هوای نفس رود ، رنج یابد و بار کشد ، تا گرد کعبه برآید و این که با جان رود ، بیارآمد و بیاساید و کعبه خود گرد سرایش برآید .
عاشق و عارف کامل آیت الله حسن زاده آملی می فرماید :

 
اسلام دارای مبانی و ارکانی است که برآنها بنا شده و بدانها قوام گرفته و بدون آنها فرو می ریزد . یکی از این  ارکان حج است .
امام باقر ( علیه السلام ) می فرماید:« بُنِیَ الّاِسّلامُ عَلیَ خَمّسَهِ اَشّیاءٍ : عَلَی الصَلوه وَ الزَکاهِ وَ الصَوّمِ وَ الحَجِ وَ الّوِلایَهِ »[۱]
اسلام بر پنج بنیان نهاده شده است : نماز ؛ روزه ؛ زکات ؛ حج وولایت  .
بنابراین کسی که عمدا”حج نگذارد ، رکنی از ارکان دین الهی خویش را نابود کرده است. از همین رو خداوند درباره ترک عمدی حج به کفر تعبیر فرموده است.«و من کفر فان الله غنی عن العالمین.»[۲]
حج از آن جهت که جزو مبانی و ارکان اسلام است تجلیگاه دو اصل کلیت و دوام است بلکه مظاهر این دو اصل زوال ناپذیری ؛ همگانی بودن و همیشگی بودن را گوشزد می نماید. لذا با توجه به این همه فضیلت و اهمیـــــت این رکـــن اساسی اسلام به بررسی و تحقیق و تفحص و تفسیر آن درکلام الهی و سنت معصومین علیهم السلام پرداخته تا گوشه هایی از ابعاد گوناگون حج را در حد استطاعت نظاره گر باشیم .
در این پژوهش به طور بسیار مفصل به فلسفه وجوب حج و بخصوص ابعاد مختلف آن از دیدگاه های کاملاً متفاوت با پژوهشهای دیگر پرداخته شده اکثر نویسندگان در این زمینه فقط در ابعاد خاصی و یا چند بعد محدود به بررسی فوایدو ابعاد آن پرداخته اند اما در این تحقیق شما می توانید از دیدگاه ها و ابعاد کاملاً جدید و از منظرهای متفاوت و متنوع و جمع شده و مرتب شده در یک جا بهره ببرید و سپس به فلسفه آداب ومناسک حج بر اساس ترتیب وجوب پرداخته و از آیات و روایات به تناسب و با نظم ویژه استفاده شده که خواننده را از سردرگمی که در بعضی از منابع در این زمینه وجود دارد رهایی می بخشد و مجموعه منسجم و یک دست در اختیار او می گذارد .
 
بخش اول
وجوب حج
 
 
فصل۱) اهمیت جایکاه تحقیق حاضر
فصل۲) اولین مرکز جهانی برای عبادت
فصل۳) وجوب حج
 
فصل اول
اهمیت جایگاه تحقیق حاضر
الف) تعریف و تبیین موضوع :
تعریف حج : در لغت به معنی ، قصد نمودن به جهت حرکت به سوی مکانی یا شخصی ، آهنگ جایی نمودن، مکرر به جایی آمدن.[۳]
در روایات اسلامی حج را ” پیروزی وکامیابی ” معنی کرده اند ، زیرا حج گذار با تحمل رنج و زحمات بر نفس خود و شیطان پیروز می گردد . حج به معنای ” اَفْلَحَ ” یعنی رستگار شده نیز آمده ” و یقال حج فلان ای افلح”[۴]
خداوند می فرماید : ” ففرّوا الی الله إنّی لکم منه نذیر مبین”[۵]  یعنی ازگناهان به سوی خدا بگریزید .
در تفسیر فرماید به سوی خدا حج گذارید تا گناهانتان بخشیده شود.[۶]
کلمه حج را با دو گونه حرکت خوانده اند : الحج لغه و قیل الحج بالفتح الاسم و بالکسرمصدر[۷]
مردم حجاز آن رابه فتح و اهل نجد به کسر می خوانند[۸] و هر دو به معنی قصد زیارت کردن یا انجام دادن مراسم مخصوص می باشد و در اصطلاح شامل قصد خانه خدا کردن و انجام اعمال و مناسکی است که دستور آن در شرع مقدس اسلام آمده است . حج یک حرکت است ، یک قصد و تصمیم گیری است و یکی از مترقی ترین ابعاد اعتقادی دین مبین اسلام است ، حج یک دوره کامل اسلام شناسی است ، حج آدمی را به خدا نزدیکتر می کند ، مکتب توحید را به او می شناساند و رسالت بزرگ اسلام را بیشتر توصیه می کند .
هدف از اعمال و مناسک حج همان قرب و منزلت الهی و رشد و ارتقاء انسان به کمالات معنویه و رسیدن به لقاء محبوب و غرق شدن در دریای عشق وعرفان الهی و غرق و محو شدن در بحر بیکران عبادت معبود و اله یکتا و بی همتاست و هر کدام از اعمال حج به نوعی انسان را در این را مدد و یاری می نماید .
حج یک سلسله دستور و مراسم و مناسکی دارد که پی بردن به راز و رمزش بسیار سخت است ، معنای طواف و سعی و هروله وقوف عرفات و مشعر کردن در منی و سر تراشیدن و قربانی و بسیار پیچیده و راز و رمزی شگرف در آنها نهفته می باشد و حاجی باید به همه این اسرار واقف باشد و به فلسفه وجودی این عبادت بزرگ بیندیشد تا به اهداف آن و حج مقبول دست یابد و چه منبعی بهتر و برتر از کلام خدای کریم و فرمایشات معصومین علیهم السلام که ما را در ایصال هر چه سریعتر به فیض اکمل و درک هر چه بیشتر و خط وافرتراز طواف کعبه مقصود و در اتصال به محبوب یاری خواهد رساند ؟ !
ب (اهداف تحقیق :
آشنایی با حج به عنوان یکی از واجبات و فروع دین مبین اسلام که با فراهم آمدن شرایط ، ایجاب آن مسلم و فوری است .